یکی از آموزه‌های دستوری قرآن، صدقه است. در بسیاری از روایات، صدقه با دو اثر جذب منفعت و دفع بلا مورد تأکید قرارگرفته است. از این‌رو صدقه دادن در هرروز به‌ویژه برای دفع بلا و رفع گرفتاری‌ها به‌عنوان مستحب معرفی‌شده و از مؤمنان خواسته‌شده تا با صدقه دادن خود را بیمه کنند.
شخصیت اجتماعی انسان
انسان موجودی اجتماعی است. خاستگاه اجتماعی بودن انسان هر چیزی که باشد، نمی‌تواند اجتماع‌گرایی انسان را از حالت طبیعی بودن بیرون برد. به این معنا که انسان به گونه‌ای آفریده‌شده که نمی‌تواند به‌دوراز اجتماع زندگی کند.
قرآن به سبب این‌که کمال انسانی را در همگرایی اجتماعی می‌داند و انسان را در قالب انسان اجتماع تصویر و ترسیم می‌کند، علل و عوامل همگرایی را مورد توجه ویژه قرار داده و راهکارها و آموزه‌های شناختی و دستوری چندی را ارائه داده تا این مسئله تحکیم شود. این‌گونه است که تعاون و همکاری در کنار احسان و انفاق و صدقه معنا و مفهوم خاصی در آموزه‌های اسلامی و قرآنی یافته است.
انفاق در کاربردهای قرآنی، ناظر به پاسخ‌گویی به نیازهای دیگران در ابعاد عاطفی و مادی است. چنان‌که احسان و دیگر فرمان‌ها و آموزه‌های دستوری نیز این‌گونه می‌باشد و ناظر به عمل اجتماعی انسانی است.اجتماع و همگرایی در قرآن و اسلام چنان ارزشمند و با اهمیت تلقی شده است که حتی مفهوم ایثار به معنای گذشت از خود برای دیگران، جایگاه خاص یافته و یکی از راه‌های دست‌یابی به کمال انسانیت و رسیدن به مقام عبودیت ربوبی و خلافت طولی الهی، ایثار دانسته شده است که این معنا در سوره انسان (دهر) به خوبی تبیین و تحلیل‌شده و راهکارهای دست‌یابی به آن از ابعاد و جهات مختلف بیان گردیده و آثار و پاداش‌های مادی و معنوی ازجمله تقرب به خدا برای آن ذکر شده است.
صدقه یکی از علل و عوامل افزایش همگرایی اجتماعی انسان است که در قرآن به‌عنوان راهکاری در این مسئله مطرح و مورد تشویق و ترغیب قرارگرفته است. در ادامه مقاله ابعاد و آثار اجتماعی و معنوی این سنت اسلامی بر پایه تحلیل قرآنی تبیین می‌شود.
گستره معنائی صدقه
در برخی از آیات قرآنی، زکات واجب اموال به‌عنوان صدقه بیان‌شده، چنان‌که گاه از انفاق نیز به صدقه تعبیر می‌شود. به راین اساس تفاوت معنایی میان صدقه و انفاق و زکات نیست و می‌توان گفت که صدقه معنای عام و گسترده‌ای دارد که شامل هرگونه اخراج مال در راه خدا می‌شود.
ارزش و اهمیت صدقه
برای شناخت اهمیت و ارزش صدقه می‌توان به آثار و کارکردهای اجتماعی و معنوی و یا همان کارکردهای دنیوی و اخروی آن اشاره کرد. از این‌رو، بازخوانی آثار و کارکردهای صدقه به معنای شناخت ارزش و اهمیت صدقه در اندیشه اسلامی و فرهنگ قرآنی می‌باشد.
صدقه ارزشی
چگونه می‌توان اخراج مالی را صدقه دانست و برای آن ارزش مادی و معنوی تعیین کرد؟
قرآن، زمانی صدقه را ارزشی می‌شمارد که دارای شرایط خاص باشد. به این معنا که هرگونه اخراج مال و بخشیدن آن به دیگری نمی‌تواند مصداق صدقه باشد و باید ارزش و آثاری را که تبیین می‌شود درپی داشته باشد. از این‌رو خداوند در آیه ۲۶۴ سوره بقره، ایمان به خدا و آخرت را شرط ارزشمندی صدقه می‌شمارد و اگر صدقه به‌قصد تقرب الی الله باشد، آن را از بهترین کارها و ارزشمندترین امور می‌داند (بقره آیه ۲۸۰ و مجادله آیه ۱۲) بر این اساس آنچه ملاک ارزش‌گذاری قرار می‌گیرد حجم و مقدار صدقه نیست بلکه ارزشمندی صدقه به کیفیت و نیت شخص است. (توبه آیه ۷۹)
همین شیوه ارزیابی است که صدقه را در جایگاه بسیار متفاوت قرار می‌دهد. اگر شخص با نیت تقرب و شکرگزاری از نعمت به صدقه دادن اقدام کند در جایگاه کسی قرار می‌گیرد که به عبادت صرف و محض پرداخته است. لذا خداوند در آیات ۳۱ و ۳۲ سوره قیامت، صدقه را در کنار نماز قرار می‌دهد و همان کارکردهای نماز را برای چنین صدقاتی برمی‌شمارد.
خداوند صدقه دادن انسان‌های مؤمن را نشانه‌ای از شکرگزاری شخص در برابر نعمت‌های الهی و پیروی از اوامر او می‌شمارد (بقره آیه ۲۷۶). بنابراین نمی‌توان صدقه را تنها یک امر ساده و معمولی ارزیابی کرد بلکه می‌بایست در راستای عبودیت محض تحلیل کرد.
از آنچه گفته شد می‌توان به این نتیجه‌گیری قطعی رسید که صدقه به معنای اخراج صرف مال نیست بلکه مراد از آن اخراج مال به‌قصد تقرب الی الله است. این‌گونه است که خداوند در آیه ۱۸ سوره حدید و نیز ۲۶۴ سوره بقره، اخلاص را به‌عنوان شرط ارزش‌گذاری صدقات برمی‌شمارد و هرگونه پاداش و تأثیر و کارکردی را مبتنی و منوط به اخلاص صدقه دهنده می‌داند.
بنابراین، آنچه به معنای کارکردها و یا آثار مادی و معنوی و یا اخروی و دنیوی صدقات در ادامه مطلب می‌آید، در حقیقت تنها زمانی است که شرط اخلاص و تقرب در آن ملحوظ باشد.
کارکردها و آثار صدقات
بی‌گمان انسان مؤمن می‌کوشد تا با هر کاری خود را به خدا نزدیک کند و تقرب به وی را به‌عنوان اصل اساسی هر عملی قرار می‌دهد؛ زیرا خود را فقیر ذاتی می‌یابد و خداوند را غنی بالذات می‌شمارد که اگر بخواهد از هر نقصی به کمال مطلقی برسد می‌بایست از راه انجام کارهایی باشد که مورد رضایت و خشنودی اوست.
بنابراین تقرب به خداوند، عامل هر حرکتی است که انسان انجام می‌دهد؛ زیرا کمال خویش را در این تقرب می‌جوید و تقرب را نیز تنها در کارهایی می‌یابد که مورد رضایت و خشنودی اوست.
به سخن دیگر، عامل و انگیزه نخست و اصلی برای مؤمنان در کارهای خویش تقرب به خداوند است و امور دیگر در درجه دوم اهمیت قرار می‌گیرد.
گرایش ذاتی انسان به کمال و جست‌وجوی راه‌های دست‌یابی به آن، موجب شده که قرآن آثار و کارکردهای مربوط به این حوزه را مقدم بر حوزه‌های دیگر قرار دهد.
مشکل و دغدغه اصلی انسان مؤمن در زندگی خویش این است که کاری نکند که خداوند از وی ناخشنود گردد و یا کاری انجام دهد که خشنودی او را سبب شود.
خداوند، در آیه ۲۷۱ سوره بقره صدقه دادن را عاملی مهم برای محو گناهان انسانی می‌شمارد تا این‌گونه فرصتی به بشر بدهد تا خود را از هرگونه زشتی و گناه تخلیه کند.
چنین مؤمنی فرصت می‌یابد تا پس از تخلیه و تکفیر گناهان خویش، گام در طهارت نفس بردارد و به پالایش روح و روان خویش از هرگونه آلودگی‌ها دست یابد. (مجادله آیه ۱۲)
بنابراین می‌توان گفت که دو کارکرد اساسی صدقه دادن، تخلیه و تحلیه (خالی شدن از گناهان و آراسته شدن به فضایل) است. به این معنا که انسان را از هرگونه پلیدی و گناه شست‌وشو داده و پالایش می‌کند و اجازه می‌دهد تا خیراتی که از سوی خداوند نازل می‌شود آثار خود را به خوبی نشان دهد. از این‌رو خداوند در آیه ۲۷۶ سوره بقره صدقه دادن را عامل برکت و افزایش توانمندی‌های مادی و معنوی برای رشد و تعالی بشر معرفی می‌کند و در آیات ۲۷۱ و ۲۸۰ سوره بقره و نیز ۱۸ سوره حدید و ۱۲ سوره مجادله، تأثیر و بازگشت هرگونه آثار مثبت را به صدقه دادن منوط می‌کند.
انسان با طهارت نفسی که از راه صدقه دادن کسب می‌کند و نیز برکت یابی از طریق صدقه، گامی بلند برای تقرب به خدا برمی‌دارد و در نزد خداوند محبوب می‌شود و از آثار محبت خداوند بهره‌مند می‌شود.
یکی از آثار جلب و جذب محبوبیت خداوند، قرار گرفتن در گروه صالحان است. (توبه آیه ۷۵ و منافقون آیه ۱۰)
ورود به جرگه صالحان به معنای آن است که چنین شخصی دارای کارکردهای اجتماعی است و نقش خود را در جامعه به خوبی ایفا می‌کند؛ زیرا صالح در کاربردهای قرآنی به کسی گفته می‌شود که اعمال و رفتار وی در حوزه‌های فردی و اجتماعی بر اساس اصول هنجاری باشد و برخلاف اصول عقلانی و عقلایی و شرعی، عملی را انجام ندهد.
به سخن دیگر، انسان پس از طهارت یابی درونی و تزکیه باطن، در شرایطی قرار می‌گیرد که در عمل اجتماعی و رفتارهای بیرونی در مسیر کمالی قرار می‌گیرد.
خداوند در آیات ۲۷۸ و ۲۸۰ سوره بقره، بخشش بدهی وامدار تهیدست را از مصادیق صدقه و امری پسندیده معرفی می‌کند. این، بخشی از کارکرد اجتماعی صدقه است. به این معنا که شخص را در مسیر همدلی و همگرایی اجتماعی قرار می‌دهد که از راه گذشت و بخشش بدهی وامدار تهیدست به‌دست می‌آید.
از دیگر مصادیقی که قرآن برای صدقه برمی‌شمارد می‌توان به بخشش خون‌بها از سوی خانواده مقتول (نساء آیه ۹۲) و عفو از قصاص و چشم‌پوشی بدون دریافت بهایی در برابر آن (مائده آیه ۴۵) اشاره کرد که ناظر به مسائل اجتماعی است.
انسان با این‌گونه اعمال می‌تواند هم حافظ آبرو و حیثیت اشخاص باشد (بقره آیه ۲۶۳ و آیات دیگر) و هم زمینه حفظ آبروی خویش با جلب محبت و رضایت خداوندی را فراهم آورد؛ زیرا خداوند آبروی کسی را حفظ می‌کند که آبروی مؤمنی را حفظ کند.
این مطلب ریشه قرآنی دارد؛ از نظر قرآن کریم انفاق در اره خدا، تجارتی پرسود و معامله‌ای ارزشمند است؛ زیرا افزون بر این‌که موجب جلب پاداش‌های عظیم و رسیدن به بهشت الهی می‌شود، انسان را از هول و هراس قیامت ایمن نموده و موجب نجات از عذاب دردناک الهی می‌شود؛ در دنیا نیز موجب رهایی از فقر و افزایش نعمت و برکت می‌شود که در آیات پیش‌گفته به‌روشنی برآن تصریح‌شده است.
اقتباس شده از سایت تبیان
دیدگاهتان را بنویسید